دوستان و دوستداران "چهره ایرانی وین "
همانطور که می دانید، پاندمی و پیامدهایش، در نیم سال گذشته، روند زندگی روزمره و از جمله فعالیتهای فرهنگی را بگونه‌ای مشخص زیر سایه خود گرفته است. در همین راستا اجرای برنامه‌های "فیلم و گفتگو" هم که سالها از طریق انجمن چهره ایرانی وین، گاه به گاه در سینماهای مختلف و یا کتابخانه مرکزی شهر وین اجرا می‌شد، متوقف گشت. پس لازم آمد که کار حوزه فرهنگی ایرانی-اتریشی انجمن در همخوانی با وضع موجود از راه دیگری انجام گیرد. از جمله با همکاری انجمن "تیله" برنامه ادبی "ویرگول" شکل گرفت که در آن دوستانی هنرمند، آثارخود را چون موسیقی، داستان و یا شعر به صورت صوتی در فضای مجازی به اشتراک می‌گذارند. علاوه بر این انجمن در نظر دارد که در آینده برنامه‌های دیگری مانند گفتارهای تلفیقی درباره گوشه‌های دانستنی و کمتر شناخته شده تاریخ ایران را ارائه دهد. این برنامه‌ها با دعوت از افراد صاحب نظر تهیه شده و درصفحه اینترنتی و یوتیوب انجمن همواره در دسترس خواهند بود. همچنین قصد داریم به معرفی چهره‌های تاثیرگذار در حوزه‌های فرهنگی و هنری ایران و اتریش پرداخته و در صورت امکان با آنها به گفتگو بنشینیم.
این گفتگوها را با مصاحبه‌ای شروع می‌کنیم که مخاطب آن بانوئی‌ست هنرمند که از عمری طولانی و پربار برخوردار است و با اینکه پا به صدمین سال زندگی گذا شته همچنان از حضور ذهن کامل و قدرت هنری قابل ملاحظه‌ای بهره می‌برد.
بانو شفیقه صدقی، استاد و نوازنده پیانواست. او بیش از شصت سال در هنرستان عالی موسیقی ایران تدریس نموده است. وی متولد باکو است. در دوران حکمرانی استالین و به دلیل شرایط حاکم آن زمان، با خانواده خود برای همیشه به ایران کوچ می‌کند. بانو صدقی از پیشتازان تدریس پیانوی کلاسیک در ایران است و شمار زیادی از نامداران این رشته زمانی در هنرستان عالی، هنر جوی او بوده اند. بقیه سرگذشت ایشان را در فیلم همراه که همکاران انجمن، رضوان واعظ پور و روناک حسینی ازگفتگوی انجام شده با ایشان تهیه و تدوین کرده‌اند از زبان خودشان بشنوید. این گفتگو انگیزه ای بود که تاریخچه پایه گذاری و تداوم هنرستان عالی موسیقی ایران را هم بطور خلاصه مرور کنیم. برای این کار از اطلاعات مختصری که در دانشنامه آزاد "ویکی پدیا" موجود است استفاده شده است. روشن است که منابع بیشترودقیق‌تری وجود دارند که علاقمندان می توانند به آنها مراجعه کنند.
هنرستان عالی موسیقی
هنرستان عالی موسیقی مدرسه‌ای برای آموزش موسیقی در تهران بود که در طول تاریخ فعالیتش چندین بار نام آن تغییر کرد.
تاریخچه
تأسیس:
به تصمیم ناصرالدین شاه بنابراین شد که عده‌ای نوازندهٔ قابل برای مراسم رژه و جشن‌های نظامی فراهم شوند. از این رو به دستور ناصرالدین شاه، مخبرالدوله مامور شد تا شرایط آن را فراهم آورد. مخبرالدوله نیز یکی از موسیقی‌دانان برجستهٔ فرانسوی را که آلفرد ژان باتیست لومرنام داشت به ایران دعوت کرد و در سال ۱۲۴۸ خورشیدی (برابر با ۱۸۶۹ میلادی) «مدرسه موزیک» گشایش یافت. در این دوره شش ساله درس‌های فارسی، حساب، تاریخ، موسیقی نظری، زبان فرانسه، جغرافیا، آموزش یک ساز بادی، آشنایی با آهنگسازی نظامی، سازشناسی یک ساز تخصصی، هارمونی، پیانو، ارکستراسیون و کمپوزیسیون تدریس می‌شد. موسیقی‌دان فرانسوی دیگری به نام دوال که نوازنده ویولن و مربی ارکستر بود نیز با ۳۸ نفر از فارغ‌التحصیلان دارالفنون نخستین ارکستر سازهای زهی ایران را تشکیل داد و نواختن ویولن را در ایران برای نخستین بار مرسوم کرد.
دوره اول:
با مرگ لومر در سال ۱۲۸۹ شعبه موزیک نظام دارالفنون تعطیل شد تا هنگامی که در سال ۱۲۹۳ غلامرضا مین باشیان سالار معزز که افسر ارتش و از شاگردان برجسته لمر بود و مدتی نیز در پتروگراد رشته موسیقی علمی خوانده بود و رئیس ارکستر شاهنشاهی بود، وزارت معارف تصویب کرد شعبه موزیک نظام دارالفنون به صورت یک آموزشگاه با نام «کلاس موزیک» دوباره تشکیل شود. دوره این آموزشگاه چهار ساله بود و علاوه بر آموزش موزیک نظام، رشته‌های دیگر موزیک غربی نیز آموزش داده می‌شد و شاگردان غیرنظامی نیز داشت.
مدرسه موسیقی:
در سال ۱۲۹۷ «کلاس موزیک» به صورت یک مدرسه مستقل از دارالفنون جدا شد و به مدیریت غلامرضا مین باشیان (با همکاری فرزندش نصرالسلطان) و زیر نظر وزارت معارف درآمد و نام «مدرسه موزیک» بر آن نهاده شد. دانش‌آموزانی که گواهی نامه شش ساله ابتدائی داشتند ثبت نام می‌شدند و شش سال نیز در مدرسه موزیک می‌گذراندند. شاگردان مدرسه نظامی و غیرنظامی بودند. دانش‌آموزان غیرنظامی که تعدادشان هم بیشتر بود از وزارت معارف کمک هزینه تحصیلی دریافت می‌کردند.
مین باشیان برای مدرسه یک دوره جزوه‌های سازشناسی و هماهنگی و ارکسترشناسی و موسیقی نظامی از فرانسه ترجمه و تألیف کرده بود و خود تدریس می‌کرد. او علم هارمونی را نیز از آثار «مسیوران» (استاد کنسرواتوار پاریس) ترجمه کرده بود و در ترجمه به جای واژه «هارمونی» از «تناسب» استفاده می‌کرد.
در سال ۱۳۰۰ که «اداره کل موزیک» در ارتش نوین ایجاد شد مین باشیان، رئیس مدرسه موزیک که قبلاً ریاست موزیک قشون را نیز بر عهده داشت برای ریاست اداره کل موزیک و ریاست مدرسه موزیک انتخاب شد. در این مدرسه موسیقی ایرانی نیز به شیوه علمی تدریس می‌شد. درس‌ها شامل فارسی، حساب، جغرافیا، زبان فرانسه، شرعیات، فیزیک، مشق خط، خواندن و نوشتن نت، سازهای بادی، پیانو، سازهای زهی، تئوری موسیقی، سلفژ، تناسب علم موسیقی (هارمونی)، موسیقی ایرانی و ارکستراسیون بود.
دوره دوم:
در سال ۱۳۰۷ که اشتغال کارکنان دولت در دو سازمان ممنوع شد سرتیپ مین باشیان مجبور شد مدرسه موزیک را رها کند و تنها در ارتش خدمت کند. در این سال علینقی وزیری به ریاست مدرسه موزیک برگزیده شد و نام «مدرسه موزیک» به «مدرسه موسیقی دولتی» تبدیل شد. در سال ۱۳۱۱ مهدیقلی هدایت (رئیس‌الوزراء وقت) از مدرسه بازدید کرد و چون پیشرفت مدرسه را تحسین‌برانگیز دید بودجه‌ای به مدرسه اهدا کرد که برای تهیه وسایل فنی و تأسیس کتابخانه مصرف شد و به پیشنهاد مهدیقلی هدایت نام «مدرسه موسیقی دولتی» به «مدرسه موسیقار» تبدیل شد.
دوره سوم:
در سال ۱۳۱۳ نام مدرسه موسیقی به موجب قانون تربیت معلم به «هنرستان موسیقی» تبدیل شد و به دستور رضا شاه، ستوان یکم غلامحسین مین باشیان (فرزند غلامرضا مین باشیان سالار معزز) که معاون اداره کل موزیک قشون و سرپرست ارکستر سمفونی شهرداری بود و تحصیلات عالی‌اش در رشته موسیقی کلاسیک بود، با حفظ سمت‌های پیشین خود به ریاست هنرستان موسیقی منصوب شد. تا این سال موسیقی ایرانی و موسیقی غربی هر دو در مدرسه تدریس می‌شد اما از این پس موسیقی ایرانی از برنامه آموزشی مدرسه حذف شد و از سال بعد برنامه درسی جدیدی برای مدرسه تنظیم شده و یک دوره سه ساله ابتدائی در بدو ورود هنرجویان به هنرستان پیش‌بینی شده و کلاسهای ابتدایی و متوسطهٔ هنرستان برای نخستین بار در ایران به صورت مختلط برگزار شد.
در سال ۱۳۱۷ که اداره موسیقی کشور به سرپرستی غلامحسین مین باشیان تأسیس شد، امور هنرستان موسیقی نیز به این اداره واگذار شد و به گسترش و پیشرفت هنرستان توجه بیشتری شد. برای چند رشته موسیقی (نوازندگی ویولن، ویولن سل، کلارینت، ترمبون، آواز، کمپوزیسیون، مدیریت ارکستر) دوره آموزش عالی نیز ایجاد شد که به تناسب رشته بین دو تا چهار سال بود. نام «هنرستان موسیقی» نیز به «هنرستان عالی موسیقی» تبدیل شد. یک شعبه تخصصی برای آموزش موزیک نظام نیز به هنرستان عالی موسیقی اضافه شد.
دوره چهارم:
در شهریور ۱۳۲۰ نیروهای متفقین وارد ایران شدند و وضعیت اداره‌های ایران تغییراتی کرد. در ۱۷ مهر ۱۳۲۰ از طرف وزیر فرهنگ وقت، به خدمت غلامحسین مین‌باشیان و صادق هدایت، عبدالحسین نوشین و نیما یوشیج که از سال ۱۳۱۷ از طرف مین باشیان در اداره موسیقی کشور استخدام شده بودند خاتمه داده شد. سپس علینقی وزیری به ریاست اداره موسیقی کشور و ریاست هنرستان عالی موسیقی [مجدداً] انتخاب شد. در زمان مدیریت وزیری، استادان سازهای غربی که از چکسلواکی دعوت شده بودند اخراج شدند و آموزش تار و موسیقی ایرانی دوباره در برنامه هنرستان گنجانده شد و چند رشته تخصصی موسیقی غربی تعطیل شد. این امر اعتراض تعدادی از هنرجویان مدرسه عالی را برانگیخت به طوری که خبر اعتراض و اعتصاب آنها در مطبوعات ایران منعکس شد ولی شورای عالی فرهنگ برنامه جدید وزیری را تأیید کرد و در ماده هشتم و بیستم اساسنامه نوین هنرستان که در مهر ۱۳۲۱ تصویب شد هنرجویان ملزم به آموختن هر دو سبک موسیقی ایرانی و اروپائی شده و آشنائی با تار برای اطلاع از کیفیت موسیقی ایرانی یکی شرایط دریافت گواهینامه متوسطه شد.
در سال ۱۳۲۷ طرح تدریس اختصاصی موسیقی کلاسیک غربی و تأسیسِ دوبارهٔ دورهٔ عالی هنرستان در شورای عالی فرهنگ تصویب شد و آموزش سازهای ایرانی از برنامه هنرستان عالی موسیقی حذف شد.
در سال ۱۳۲۹ اداره کل هنرهای زیبا تأسیس شد و در سال ۱۳۳۰ اداره موسیقی و نمایش زیر نظر هنرهای زیبا فعالیت خود را آغاز نمود. امور مربوط به هنرستان ها نیز تحت نظر این اداره بود. در سال ۱۳۳۵ اداره کل هنرهای زیبا امور موسیقی و نمایش را جدا کرد و اداره ای با عنوان اداره موسیقی و بالت تأسیس شد و امور هنرستان زیر نظر این اداره درآمد. در مهر ۱۳۴۲ ادارهٔ آموزش و هنرهای ملی شکل گرفت و امور هنرستان ها را نیز دربر گرفت. در سال ۱۳۴۳ وزارت فرهنگ و هنر تشکیل و اداره کل آموزش های هنری تأسیس شد. فعالیت هنرستان عالی موسیقی و هنرستان موسیقی ملی (که به کوشش روح‌الله خالقی تأسیس شده بود) تا اواخر سال ۱۳۵۷ ادامه پیدا کرد.
پس از انقلاب سال ۱۳۵۷مدتی هنرستان تعطیل بود. پس از آن هنرستان با عنوان «هنرستان سرود و آهنگ های انقلابی» و سال ها بعد با نام «هنرستان موسیقی» به فعالیت خود ادامه داد.
مدیران هنرستان عالی موسیقی
[if !supportLists]· [endif]غلامرضا مین باشیان ۱۲۹۷–۱۳۰۷
[if !supportLists]· [endif]علینقی وزیری ۱۳۰۷–۱۳۱۳
[if !supportLists]· [endif]غلامحسین مین باشیان ۱۳۱۳–۱۳۲۰
[if !supportLists]· [endif]علینقی وزیری ۱۳۲۰–۱۳۲۵
[if !supportLists]· [endif]پرویز محمود ۱۳۲۵–۱۳۲۹
[if !supportLists]· [endif]روبیک گریگوریان ۱۳۲۹–۱۳۳۱
[if !supportLists]· [endif]بهاءالدین بامشاد ۱۳۳۱–۱۳۳۵
[if !supportLists]· [endif]گیتی امیرخسروی ۱۳۳۵–۱۳۳۸
[if !supportLists]· [endif]غلامحسین غریب گرگانی ۱۳۳۹–۱۳۵۱
[if !supportLists]· [endif]یوسف یوسف‌زاده۱۳۵۱ –۱۳۵۳
[if !supportLists]· [endif]علی رهبری ۱۳۵۳–۱۳۵۵
[if !supportLists]· [endif]ابوالقاسم طالب زاده و ابراهیم روحی‌فر و شریف لطفی ۱۳۵۵–۱۳۵۷
اساتید هنرستان عالی موسیقی
[if !supportLists]· [endif]فاخره صبا
[if !supportLists]· [endif]سورن آراکلیان
[if !supportLists]· [endif]غلامحسین غریب گرکانی
[if !supportLists]· [endif]مرتضی حنانه
[if !supportLists]· [endif]حشمت سنجری
[if !supportLists]· [endif]فریدون فرزانه
[if !supportLists]· [endif]حسین ناصحی
[if !supportLists]· [endif]ثمین باغچه بان
[if !supportLists]· [endif]اولین باغچه بان
[if !supportLists]· [endif]روح اله خالقی
[if !supportLists]· [endif]سرژ خوتسیف
در خاطره‌گویی خانم صدقی دو نام دیگر، چندین بار بگوش می خورد. در زیربسیار کوتاه از این دو استاد, گیتی امیرخسروی و پرویزمحمود، یاد می شود.
گیتی امیرخسروی:
گیتی امیرخسروی (زادهٔ ۱۲۷۴ خورشیدی) نوازندهٔ پیانو، تنها رئیس زن هنرستان عالی موسیقی ایران و موسیقی‌دان روس تبار بود.
زندگی هنری:
گیتی امیرخسروی با نام اصلی «کاتیا پوگینا» در سال ۱۲۷۴ شمسی متولد شد. تحصیلات خود را در زمینه موسیقی کلاسیک در روسیه به پایان برد و از شاگردان آرتور روبینشتاین بود. از سال ۱۳۲۵ به عنوان کارشناس موسیقی به استخدام وزارت فرهنگ درآمد. وی همسر سرتیپ رضاقلی امیرخسروی بود که در زمان رضاشاه سالها رئیس بانک ملی و وزیر دارایی بود.
فعالیت‌ها:
گیتی امیرخسروی از سال ۱۳۲۲ به عنوان ناظر فنی و استاد پیانو در هنرستان عالی موسیقی به تدریس پیانو پرداخت. در سال ۱۳۳۵ با کناره‌گیری بهاءالدین بامشاد از سرپرستی هنرستان عالی موسیقی، به ریاست آن هنرستان منصوب شد و تا سال ۱۳۳۸ ریاست هنرستان عالی موسیقی را بر عهده داشت.
وی در تابستان سال ۱۳۳۶ به جهت مطالعات هنری به اتریش سفر کرد و در سال ۱۳۳۸ از سوی اداره کل هنرهای زیبا به منظور انتخاب چند استاد موسیقی برای هنرستان، عازم سوئیس، اتریش و بلژیک شد.
او در سال ۱۳۳۹ برای ریاست کنسرواتوار آزاد انتخاب شد و از سال ۱۳۴۵ به عنوان مشاور فنی منصوب گشت. وی در سال ۱۳۵۰ بازنشسته شد.از او به عنوانِ یکی از نخستین پیانیست‌های زن در ایران یاد می‌شود. وی با هنرمندان بزرگی همچون یاشا هایفتز برنامه مشترک اجرا کرده‌است. از جمله شاگردان او می‌توان به مصطفی کمال پورتراب اشاره نمود.
پیکر گیتی امیرخسروی در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شده‌است.
پرویز محمود:
پرویز محمود (زادهٔ ۱۲۸۸ در تهران – درگذشتهٔ ۱۳۷۵ در آمریکا) رهبر ارکستر و آهنگساز اهل ایران بود. وی ارکستر سمفونیک تهران را به فرم مدرن آن شکل داد و آثاری برای ارکستر سمفونیک با الهام از موسیقی ایرانی آفرید که از این بابت از پیشگامان موسیقی سمفونیک ایرانی به‌شمار می‌رود.
زندگی هنری:
پرویز محمود در سال ۱۲۸۸ در تهران متولد شد. پدر او محمود پهلوی، نویسنده کتاب «روابط تاریخی ایران و انگلستان» بود. پس از به قدرت رسیدن رضا شاه و انحصاری شدن نام خانوادگی «پهلوی» در ایران، محمود را مجبور به تغییر نام خانوادگی خود کردند و او از همان نام کوچک به عنوان نام خانوادگی استفاده کرد. پرویز از ۱۸ سالگی، برای تحصیل موسیقی به اروپا رفت و در کنسرواتوار سلطنتی بروکسل به فراگیری نواختن ویلن، آهنگسازی و رهبری ارکستر پرداخت. او در سال ۱۳۱۸ همزمان با اشغال نظامی بلژیک توسط آلمان در زمان جنگ جهانی، به ایران بازگشت.
فعالیت هنری:
پرویز محمود پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۱۸، به تدریس در هنرستان عالی موسیقی و آموزش آهنگسازی و رهبری ارکستر مشغول شد. در سال ۱۳۲۰ ارکستر هنرستان را احیا و رهبری آن را در دست گرفت. در سال ۱۳۲۲ به دلیل اختلافاتی که با علینقی وزیری (رئیس هنرستان) پیدا کرد، ار رهبری ارکستر هنرستان موسیقی انصراف داد و سرژ خوتسیف جایگزین او شد. پس از آن در سال ۱۳۲۳، پرویز محمود به دلیل علاقه‌ای که به ارکستر داشت، نوازندگان را در منزل پدرش گردهم آورد و ارکستری را تشکیل داد که به هیچ نهاد رسمی وابستگی نداشت. این ارکستر «ارکستر سمفونیک تهران» نام گرفت و کنسرت‌های این ارکستر به رهبری خود او در تهران برگزار شد.[۱] در بیشتر این برنامه‌ها، در کنار آثار موسیقی کلاسیک غربی، یک اثر از محمود نیز به اجرا درمی‌آمد که ملهم از موسیقی محلی ایران بوده‌است؛ مانند «فانتزی کُرد» (برای پیانو و ارکستر)، «سوییت مهرگان» و «کنسرتو ویلن» که با تکنوازی روبیک گریگوریان اجرا شد. با تغییر کابینه در سال ۱۳۲۵ پرویز محمود به ریاست هنرستان عالی موسیقی و ادارهٔ موسیقی کشور منصوب شد.[۱] تدریس و مدیریت هنرستان عالی موسیقی از ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸ خورشیدی به عهده او بود.
مهاجرت و سرنوشت آثار:
پرویز محمود در سال ۱۳۲۸ به آمریکا مهاجرت کرد. چند سال بعد در دانشگاه ایندیانا به دریافت دکترای موسیقی نایل آمد. موضوع پایان‌نامه او « تئوری موسیقی ایرانی و ارتباط آن با روش غربی »
(A Theory of Persian Music and Its Relation to Western Practice) است.
آثار ساخته شدهٔ محمود در ایران همچنان مفقود است. تنها اثر موجود از او یک «کنسرتینو برای ویلن و ارکستر» است که توسط پژمان اکبرزاده در کتابخانه دانشگاه ایندیانا پیدا شد و همان زمان برای ضبط به منوچهر صهبایی در سوییس ارسال شد. «کنسرتینو» کمی بعد با ارکستر فیلارمونیک پلوودیو در بلغارستان ضبط و منتشر شد. نخستین صفحه از دست‌نویس پارتیتور «کنسرتینو» نیز در جلد یکم کتاب «موسیقی‌دانان ایرانی» نوشته پژمان اکبرزاده چاپ شده‌است. غلامحسین غریب گرگانی، تکنواز کلارینت و از دوستان و همکاران نزدیک محمود نیز در نامه‌ای به پژمان اکبرزاده، دلیل مهاجرت پرویز محمود به آمریکا را «فقر واقعی هنر و به ویژه موسیقی سمفونیک در ایران» عنوان کرده‌است. لینک فیلم در یوتیوب: